Od wielu lat słuchaczom studiów podyplomowych dla menedżerów w ramach pierwszych zajęć integracyjnych zadajemy serię niewinnych pytań w stylu: „Jaka jest ulubiona czynność, którą Pan/i zajmie się na emeryturze”. I tu pojawiają się wizje realizacji planów i marzeń, podróży lub małego domku z ogródkiem w otoczeniu przyrody; czasem – plan nadrabiania lektur. A raczej pojawiały się, bo od kilku lat systematycznie coraz częściej pytanie to traktowane jest jak żart, bo już mało kto z pokolenia obecnych 30-latków, a tym bardziej 20-latków, w emeryturę wierzy. Młodzi pracownicy w emerytury nie wierzą Tak, jest to kwestia wiary – wiary w stabilność, bezpieczeństwo, ciągłość rozwiązań systemowych, wreszcie: w państwo. Nie oznacza to, że ambitne młode pokolenie Polaków nie ma świadomości konieczności zabezpieczenia emerytalnego. Właśnie dlatego, że ma tę świadomość, ma również świadomość nieekwiwalentności wkładu względem oczekiwanej wysokości świadczeń, świadomość ryzyk politycznych związanych z zarządzaniem tym kapitałem, wreszcie świadomość słabości nieefektywnego systemu ubezpieczeń społecznych. Jeśli więc w coś Polacy inwestują, to w lokaty, rzadziej w instrumenty giełdowe, wreszcie w nieruchomości – traktując je jako substytut zabezpieczenia emerytalnego. I ten brak wiary jest nie tyle problemem młodych pracujących (w kategoriach europejskich w tej grupie zmieści się praktycznie każdy do czterdziestki), ile poprzednich pokoleń, które ugrzęzły pomiędzy uprzywilejowanymi grupami emerytów popeerelowskich a młodym pokoleniem uciekającym od systemu repartycyjnego opartego na umowie międzypokoleniowej. Realia systemu emerytalnego Pierwszy test z wiary w reformę systemu emerytalnego w stronę systemu repartycyjno-kapitałowego społeczeństwo polskie przeszło w 1999 r. Z pewnością można jej zarzucić brak spójności w niektórych rozwiązaniach, ale przede wszystkim zarzut dotyczy niekonsekwencji w jej realizacji, co doprowadziło do likwidacji kapitałowej części systemu. Drugie podejście oczywiście nie ma już tego kredytu zaufania, ale też zaprojektowane rozwiązania w sposób oczywisty podporządkowane są bieżącym interesom państwa, jednocześnie nie dając potencjalnym uczestnikom ani satysfakcjonującego poziomu gwarancji bezpieczeństwa, ani istotnego poziomu rentowności różnicującego przyszłe dochody (patrząc na zmianę wartości pieniądza w czasie, znacznie wyżej wyceniamy dochody bieżące niż przyszłe). Mając na uwadze właśnie społeczną wysoką wycenę gotówki, zdecydowano się [w programie Pracowniczych Planów Kapitałowych – red.] na zastosowanie zachęt finansowych w postaci dopłat do oszczędności – powitalne 250 zł i dopłata roczna 240 zł. Jednak kwoty te nie były chyba na tyle atrakcyjne, aby zainspirować wyobraźnię Polaków. Uatrakcyjnić program PPK miały też zapisy ograniczające koszty funkcjonowania funduszy oraz gwarancja prywatnego charakteru gromadzonych środków i możliwość ich dziedziczenia. Czyli poprawiono błędy z poprzedniego modelu, ale ciągle niewystarczająco kompensowano ryzyko w czasie. Szczegółowe rozwiązania rozpisano na 455 stronach ustawy wraz z załącznikami (czyli niemal tyle, co umowa brexitowa), co paradoksalnie rodzi więcej wątpliwości aniżeli zaufania do jasności systemu. Co można zrobić, żeby ograniczyć rezygnację z PPK W obecnej sytuacji demograficznej oszczędzanie na starość jest koniecznością, jeśli nie chcemy doprowadzić do zapaści i niewypłacalności systemu świadczeń społecznych na skutek gwałtownie postępującego procesu starzenia się społeczeństwa. Obecna stopa zastąpienia stanowi 50-60 proc. wynagrodzenia, ale już za 20-30 lat wskaźnik ten spadnie o połowę. Warunek powszechności to aktywne uczestnictwo ponad połowy uprawnionych w ciągu pierwszych kilku lat funkcjonowania systemu. Szansa na upowszechnienie oszczędzania w ramach PPK oparta jest na instrumencie ekonomii behawioralnej w postaci automatycznego uczestnictwa z możliwością ewentualnej rezygnacji. Tym większe zaskoczenie, że Polacy gremialnie z tej okazji skorzystali, przełamując narodową niechęć do biurokracji i bezwładność systemową. Na koniec 2020 r. poziom uczestnictwa osiągnął 30 proc., do czego znacząco przyczynił się opisany mechanizm. Podpowiadając modyfikację, można jeszcze sięgnąć po automatyczny mechanizm zwiększania składki, wprowadzić zachęty finansowe do nie podejmowania środków po osiągnięciu 60. roku życia oraz dodatkowo karać finansowo za wyjście z systemu, ale dalej nie gwarantuje to osiągnięcia wymaganego poziomu powszechności. PPK. Program dla nieźle zarabiających W zamiarze polskiego ustawodawcy, PPK miały stworzyć możliwość zebrania kapitału, który po osiągnięciu wieku emerytalnego pozwoliłby na dostatni poziom życia (dość enigmatyczne określenie pozwalające na subiektywną interpretację dowolnego wyobrażenia o sielskim życiu staruszka). Czy program stwarza/ł taką szansę na zwiększenie bezpieczeństwa finansowego przyszłych emerytów? Nie. Uczestnicy PPK decydują się na odprowadzanie składki jedynie w wysokości podstawowej, tj. 3,5 proc., a symulacje pokazują, że dla najmniej zarabiających można wtedy liczyć na podniesienie stopy zastąpienia o ok. 10 pkt proc. po 25 latach oszczędzania, i o kilkanaście do 20 pkt proc. po 40 latach oszczędzania, w zależności od stopy zwrotu generowanej przez fundusz zarządzający. Przy pełnym sukcesie programu można by mówić o większej adekwatności przyszłych świadczeń oraz o zmniejszeniu luki emerytalnej, choć o całkowitym jej zlikwidowaniu nie może być mowy, bo i tak stopa zastąpienia jest gorsza od obecnej. Nie ma również szansy na zmniejszenie dysproporcji świadczeń (głównie pomiędzy mężczyznami i kobietami) oraz ograniczenie wykluczenia emerytalnego dużej części społeczeństwa z części kapitałowej systemu – to nie jest program dla mało i średnio zarabiających. Ponadto świadczenie ma być wypłacane tylko okresowo, a nie dożywotnio, a wydłużony okres zwrotu instytucji zarządzających funduszami zwiększa ryzyko niewypłacalności całego systemu, więc przed ubóstwem na starość nie chroni. Kto już korzysta z PPK PPK miał być jedną z form realizacji Programu Budowy Kapitału w ramach ogłoszonej w 2016 r. Strategii Odpowiedzialnego Rozwoju, jako koronny instrument dodatkowego oszczędzania na emeryturę, obok mało popularnych na rynku kapitałowym i permanentnie obniżających swoją sumę oszczędzanych aktywów takich programów jak IKE, IKZE czy PPE. Program wystartował 1 lipca 2019 r. w warunkach niskiego zaufania do rynku kapitałowego i zapowiedzi likwidacji OFE, jako nowy program pobudzania oszczędności i inwestycji, a co za tym idzie, wzrostu gospodarczego. Jak dotąd na przekształceniu OFE budżet zarobił ok. 20 mld zł, w PPK zebrano 2,7 mld zł z planowanych 10 mld zł, a funduszami w praktyce zarządzają głównie „dobrowolnie” wybierane podmioty państwowe PKO, PZU, Pekao oraz PFR – z automatu zarabiający na wszystkich transakcjach. Kapitałowy komponent PPK jest więc realizowany, ale jako instrument bieżącej kumulacji pod pozorem działań prospołecznych. Na koniec powstaje pytanie, kto zapłaci za PPK? Jak zawsze – podatnik – bo to z naszych podatków finansowane są dopłaty do oszczędności. Aktywnym interesariuszem systemu bez prawa wyboru stali się pracodawcy, którym pozostawiono „wybór” instytucji zarządzającej, ale też obarczono odpowiedzialnością za organizację całego procesu. Co więcej, pracodawca ma obowiązek przeprowadzenia „akcji edukacyjnej” pracowników, a za ewentualne zniechęcanie grożą wysokie kary. Ponosi też całość kosztów administracyjnych, nie wspominając już o samej 1,5-proc. de facto opodatkowanej składce od wynagrodzenia każdego pracownika objętego tym systemem. Asymetria w podziale odpowiedzialności za wprowadzenie programu jest szczególnie dotkliwa w przypadku małych firm bez rozbudowanych działów kadr i księgowości, gdzie koszty obsługi procentowo są najbardziej uciążliwe. Pracownicze Plany Kapitałowe. Czy to już sukces? Ograniczone szanse powodzenia programu w czasie wynikają z asymetrycznego podziału ryzyka typowego dla programów zorganizowanych na zasadzie zdefiniowanej składki i niezdefiniowanego świadczenia. Wraz z objęciem sektora publicznego będzie więcej „wejść”, ale też będzie więcej „wyjść” tych, którzy wpadli w system z automatu – szczególnie małe i średnie firmy dociśnięte obostrzeniami i zagrożone upadłością będą ograniczać koszty stałe. Powodzenie PPK mierzone jest skalą powszechności (jak na poziom zaangażowanych środków marketingowych dramatycznie niską) oraz trwałością tego uczestnictwa, a to zobaczymy dopiero za kilka lat. O ile plan się utrzyma i nie zostanie zastąpiony jakąś nową wersją „plus”. Autorką artykułu jest dr Anna Czarczyńska, Katedra Ekonomii, Akademia Leona Koźmińskiego. Tytuł, lead, śródtytuły od redakcji.